ક્ષમા એ માનવ સંબંધી સંવેદનાત્મક અને નૈતિક દૃષ્ટિકોણથી અગત્યનો ખ્યાલ છે. જીવનમાં અનેકવાર આપણા સંબંધો તૂટે છે, બીજા લોકોના થકી લાગણીઓ દુઃખી થાય છે અને સમયની વહનના કારણે વિમર્શો અથવા ભૂલો બને છે. આ સંજોગોમાં “ક્ષમા માગવી અને આપવી” એ એક શક્તિશાળી સાધન બની શકે છે, જે મનુષ્યના દિલમાંથી દુશ્મની અને ગુસ્સાને દૂર કરે છે અને સંબંધોને પુનઃસ્થાપિત કરે છે.
કહેવાયું છે કે ક્ષમા એ વીરોનું આભૂષણ છે જેનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ આપણને શ્રીકૃષ્ણના જીવનમાંથી મળી આવે છે. દ્વાપયુગમાં શિશુપાલ જ્યારે શ્રી કૃષ્ણનું અપમાન કરે છે ત્યારે તેઓ સતત તેમને માફી આપતા રહે છે અને પોતાનું અપમાન સો વખત હસીને સહન કરી લે છે. જો શ્રી કૃષ્ણ એક ભગવાન થઈને આટઆટલી વખત પોતાનું અપમાન સહન કરીને ક્ષમા આપી શકતા હોય તો આપણે પણ માનવ થઈને કોઈને ક્ષમા આપી જ શકીશું. ક્ષમા આપવા માટે માત્ર બસ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર રહેતી હોય છે.
“ક્ષમા” એક પ્રકૃતિ છે, જે માનવજાતના ગુણો અને મૌલિકતાની પરિપ્રેક્ષ્યમાં આવે છે. જ્યારે આપણે અન્ય કોઈને નુકસાન પહોંચાડીએ, ત્યારે તેની અસર તેની લાગણીઓ પર પડી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં, જો આપણે ખોટી રીતે વર્તન કર્યા હોય તો એ વ્યક્તિનો દિલ દુખાવાની તક આપે છે. પરંતુ, જ્યારે આપણે ખોટી રીતે વર્તન માટે માફી માંગીએ છીએ, ત્યારે તે ન માત્ર આપણી ક્ષમતા અને નમ્રતા બતાવે છે, પરંતુ એ અન્ય વ્યક્તિની દુખી લાગણીઓ પર રાહત લાવવાનો માર્ગ પણ પ્રદાન કરે છે.
ક્ષમા એ માનવ સંવેદના, નિર્ભરતા અને પૌરાણિક સમજૂતી પર આધારિત છે. આ બધી વાતો એ માન્યતા પર અવલંબિત છે કે, દરેક વ્યક્તિ ક્ષમાવશ હોય છે અને આપણે આપણા ભૂલો માટે જવાબદાર હોઈએ છીએ. માફી આપવાથી આપણે પોતાના સંબંધોને પુનઃસ્થાપિત કરી શકીએ છીએ, અને નવી સફળતાઓ માટે માર્ગ પણ આપી શકીએ છીએ. “ક્ષમા” એ માત્ર શબ્દ નથી, પરંતુ એક ક્રિયા છે, જે જીવનમાં આનંદ, શાંતિ અને મનુષ્યને ફરીથી આપસમાં જોડતી શક્તિ છે.
જીવનમાં ક્ષમા કરવી એ કોને માટે સરળ નથી, ખાસ કરીને જ્યારે આપણે અન્ય વ્યક્તિ દ્વારા નુકસાન કે દુઃખી થયા હોઈએ. એમાં એક માનવસ્વભાવ હોય છે કે જયારે બીજા લોકો અમને દુઃખ પહોંચાડે છે, ત્યારે આપણે તેને જવાબમાં પીડા અને દુઃખ આપવાનું પસંદ કરીએ છીએ. પરંતુ, ક્ષમા એ એ ગુણ છે જે આપણને ક્ષમાવટ, દયાળુતા અને હળવાશ આપે છે, જેનાથી સમાજમાં એક પોઝિટિવ વાતાવરણ ઊભું થાય છે.
કોઈકને જીવનમાં માફી આપી દેવાથી આપણે આપણા જીવનમાં દુઃખોનો બોજો હળવો કરવા બરાબર છે. આપણા જીવનમાં કોનફ્લિક્ટ્સ અને ક્રોધ એ આપણા મનમાં ગંભીર તણાવ અને દબાવ ઊભા કરે છે, જે દીરે-દીરે માનસિક આરોગ્ય માટે ખતરો બની શકે છે. પરંતુ ક્ષમા કરવાથી આ તમામ વિચલનો અને દબાવમાંથી છુટકારો મળીને આપણે વધારે શાંતિ અને આરામ અનુભવી શકીએ છીએ.
જો આપણે ક્ષમા કરવાનું શીખી લઈએ, તો સમાજમાં પરસ્પર સન્માન અને પ્રેમ વધે છે. કોઈપણ તણાવ અને વિરોધને ઊભા થયા પછી, ક્ષમા એ વધુ સકારાત્મક વાતાવરણ તૈયાર કરે છે, જેના પરિણામે લોકો પોતાના પરિસ્થિતિને વધારે સારી રીતે સંભાળી શકે છે.
ક્ષમા પામવાનો પ્રયત્ન કરીએ તો પ્રથમ, મનને શાંત રાખવું અને ગુસ્સો ટાળી લેવું. બીજા, માનવ સ્વભાવના મૂલ્યો અને દયાની ભાવના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું. ત્રીજું, સંવેદનશીલ અને સમજદારીથી કામ લેવામાં આવી શકે છે. અંતે, આપણે આગળ વધીને ભગવાનની માફી અને દયાને માન્યતા આપવી જોઈએ.
અંતે, ક્ષમા એ માત્ર એક ભાવના જ નહીં, પરંતુ એક મહાન માનવ ગુણ છે, જે આપણને આંતરિક શાંતિ અને સમાજમાં સમાધાન આપે છે. આ ગુણ અમને માત્ર અન્ય લોકો સાથે, પરંતુ પોતાના મન સાથે પણ સાતત્ય રાખવા માટે પ્રેરણા આપે છે. જે વ્યક્તિ ક્ષમાવટ અને દયાળુતામાં જીવતા હોય છે, તે અનુકૂળ અને પૌરાણિક માનવના ગુણોને પ્રગટાવે છે.
ધીનલ એસ. ગાંવિત, વલસાડ.